معنی لغوی روزه
روزه كه در عربی از آن به «صَوْم» تعبیر میشود، در لغت به معنی «امساك» و «خودداری‌کردن» است.
معنی اصطلاحی روزه
معنی «شرعی» روزه هم با معنی «لغوی» آن ارتباط دارد؛ چرا كه معنی شرعی آن عبارت است از: خودداری از خوردن، آشامیدن و آمیزش جنسی به خاطر رضای خدا از طلوع فجر صادق تا غروب آفتاب.
البته در روزه‌ی كامل و واقعی باید شب‌ها خود را با اعمالی هم‌چون تسبیح، تهلیل، تراویح و تلاوت قرآن و روزها با بیدار شدن از خواب گران غفلت و فراموشی و نگریستن به اطرافیان و دریافتن حال بیچارگان مشغول ساخت. روزه‌دار درمی‌یابد كه او با انسانی كه در زنجیر اسارت شكم و آرزوها و تجملات و تمایلات دنیایی و خواسته‌های نفس گرفتار شده است و بدون كوچك‌ترین احساس مسؤولیتی با كمال گستاخی و با خیال راحت هم‌چون چهارپایان روزگار را پشت سر می‌گذارد، تفاوت اساسی دارد. روزه گرفتن ضمن خودداری از خوردن و آشامیدن، عبارت است از: با چشمان خیانت نكردن، با گوش‌ها سخن ناشایست نشنیدن، زبان را به ناسزا نگشودن، غیبت، عیب‌جویی، فتنه‌گری و سخن‌چینی نگشودن، دست‌ها را به سوی حقوق دیگران و كارهای ناپسند دراز نكردن و بالاخره با قدم‌ها راه‌های كج را نپیمودن. به‌طور كلی روزه گرفتن به معنی دوری جستن از كارهای زشت و عادات نامشروع و صفات ناپسند و نهایت تلاش شبانه‌روزی به‌منظور تغییر از وضعیت موجود به وضعیت مطلوب می‌باشد.[1]
روزه قبل از اسلام
روزه عبادتی است كه در تمام ادیان آسمانی و حتی برخی آیین‌های ساخته‌ی بشر هم وجود داشته است؛ مثلاً روزه در میان برهمائیان، یونان باستان، بعضی از مجوسیان، مصریان قدیم، یهودیان و مسیحیان عبادت معروفی بوده است.[2]
روزه و جایگاه آن در اسلام
روزه در ماه شعبان سال دوّم هجری واجب گردید و خداوند خطاب به مؤمنان فرمود:
«ای كسانی كه ایمان آورده‌اید روزه بر شما واجب شده است همان‌طوری كه بر پیشینیان شما واجب بوده است تا شاید پرهیزگار شوید. »[3]
روزه در واقع بعد از گذشت حدود چهارده سال از رسالت پیامبر اكرم صلی الله علیه وسلم واجب گردید؛ به‌طوری كه پیامبر صلی الله علیه وسلم بعد از آن فقط نُه بار رمضان را روزه گرفتند و بعد از آن به دیار باقی شتافتند. امام ابن‌قیم جوزیه علت این تأخیر در وجوب روزه را این‌چنین بیان می‌كند:
از آن‌جایی كه بازداشتن نفس از عادت‌های مألوف و شهوت‌ها از دشوارترین كارهاست؛ خداوند متعال وجوب فریضه‌ی روزه را به اواسط رسالت پیامبر صلی الله علیه وسلم و سال دوم هجری موكول كرد؛ زمانی كه توحید و نماز در درون مسلمانان ریشه دوانیده بود و مسلمانان به اوامر قرآن انس گرفته بودند.[4]
روزه در اسلام از جایگاه والایی برخوردار است، به‌طوری كه یكی از اركان پنج‌گانه‌ی اسلام را تشكیل می‌دهد و زمینه‌ساز متقی گشتن انسان میشود كه تقوی خود شامل تمام خصلت‌های نیك و پسندیده می‌باشد و درهای رحمت و بركت خدا را بر انسان باز می‌كند، همان‌طور كه خداوند متعال می‌فرماید:
«اگر اهل این آبادی‌ها ایمان می‌آوردند و پرهیزگاری را پیشه می‌كردند؛ درهای خیر و بركت آسمان و زمین را بر آنها می‌گشودیم. » [5]
خداوند در حدیث قدسی در مورد ارزش و جایگاه روزه فرموده است:
«كُلُّ عَمَلِ ابْنِ آدَمَ لَهُ إلّا الصِّیامَ؛ فَإنَّهُ لی وَ أنا أجْزی بِهِ. وَ الصِّیامُ جُنَّّةٌ؛ فَإذا كانَ یوْمُ صَوْمِ أحَدِكُم فَلا یرْفُثْ وَ لا یصْخَب؛ فَإنْ سابَّهُ أحَدٌ أوْ قَاتَلَهُ؛ فَلْیقُلْ إنِّی صائِمٌ. وَالَّذی نَفْسُ مُحَمَّدٍ بِیدِهِ لَخُلُوفُ فَمِ الصّائِمِ أطْیبُ عِنْدَ اللهِ مِنْ ریح الْمِسْكِ. لِلصّائِمِ فَرْحَتانِ یفْرَحُهُما: إذا أفْطَرَ فَرِحَ بِفِطْرِهِ؛ وَ إذا لَقِی رَبَّهُ فَرِحَ بِصَوْمِهِ»[6]، «تمام كارهای آدمیان برای خودشان است؛ مگر روزه كه برای من است و من خود پاداش آن‌را می‌دهم و روزه سپری است [كه انسان را در مقابل دوزخ و یا گناهان حفظ می‌كند] پس اگر روزه بودید؛ سخن زشت و ناسزا نگویید و فریاد نزنید و اگر كسی شما را دشنام داد یا با شما جنگید به او بگویید: من روزه‌ام . قسم به خدایی كه جان محمد در دست اوست، بوی دهان روزه‌دار نزد خداوند از بوی مشك خوشبوتر است. برای روزه‌دار دو وقت شادی وجود دارد: یكی هنگام افطار و دیگری زمانی كه پروردگارش را ملاقات‌می‌كند.»
پیامبر صلی الله علیه وسلم هم‌چنین می‌فرماید:
«إنّ فی‌الجَنَّة باباً یقالُ لَهُ الرَیان یدخلُ منه الصائمون یومَ القیامة. لا یدْخُلُ منه أحدٌ غَیرُهُم. یقال: أینَ الصّائمون؟ فَیقَومون. لا یدْخُلُ منه أحدٌ غَیرُهم، فَإذا دَخَلُوا اُغْلِقَ فَلَمْ یدْخُلُ مِنْهُ أحدٌ.»[7]، «در بهشت دری است كه «رَیان» نام دارد و در روز قیامت تنها روزه‌داران از آن وارد بهشت می‌شوند و به‌جز آنها كسی وارد نمی‌شود. گفته میشود: روزه‌داران كجایند؟ روزه‌داران می‌ایستند و به‌جز آنها كسی از آن وارد نمی‌شود؛ وقتی كه آنان وارد شدند، در بسته میشود و دیگر كسی از آن وارد نمی‌شود.»
و نیز می‌فرماید:
«مَنْ صامَ رَمَضانَ ایماناً وَإحْتِساباً غُفِرَ لَهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ»[8]، «هر كس رمضان را از روی ایمان و به امید دریافت اجر و پاداش روزه بگیرد؛ گناهان گذشته‌ی او مورد آمرزش قرار می‌گیرند.»
شرایط روزه‌ی واقعی
روزه‌ی واقعی كه در تعریف روزه به آن اشاره كردیم در شرایطی محقق میشود كه روزه‌دار شرایط زیر را رعایت نماید:
١- چشم خود را از نظر كردن به هر آن‌چه مذموم و مكروه است و وی را از ذكر و یاد خدا مشغول می‌سازد، نگه دارد. چون پیامبر اكرم صلی الله علیه وسلم می‌فرماید:
«لاتُتْبِعِ النَّظَرَةَ النَّظَرَةَ: فَإنَّ لَکَ الأولَی، وَ لَیْسَتْ لَکَ الأخِرَةُ»[9]، «به دنبال نگاه اول [به نامحرم] برای بار دوم به او نگاه نکن، چرا که اولی [که به صورت تصادفی بوده‌است] گناه محسوب نمی‌شود؛ ولی بار دوم نگاه‌کردن به وی جایز نیست.»
٢- زبان خود را از سخنان بیهوده، دروغ، غیبت، سخن‌چینی، فحش، دشنام و مجادله نگه دارد و آن را یا به ذكر خدا و قرآن خواندن و سخنان مفید مشغول دارد و یا سكوت كند.
٣- گوش خود را از هر سخن ناشایستی نگه دارد؛ چرا كه شنونده در معصیت دروغ و غیبت و... شریك گوینده خواهد بود. هرچه گفتن نشاید، شنیدن هم نشاید.
٤- دست و پا و دیگر اعضا و جوارح خود را از كارهای ناشایست نگه دارد و هنگام افطار، شكم خود را از خوردنی‌های حرام و حتی شبهه‌آمیز هم باز دارد؛ چرا كه روزه كه به معنی خودداری از خوردن روزی حلال است؛ با افطار كردن با روزی حرام، معنی و مفهوم خود را از دست می‌دهد. از همین رو پیامبر صلی الله علیه وسلم فرموده است:
«رُبَّ صائِمٍ حَظُّهُ مِنْ صِیامِهِ الجُوعُ وَ الْعَطَشُ»[10]، «بسیارند روزه‌دارانی كه از روزه‌ی خود جز گرسنگی و تشنگی بهره‌ای نمی‌برند.»
٥- هنگام افطار نه تنها از روزی حرام و شبهه‌آمیز دوری كند، بلكه از روزی حلال نیز زیاد نخورد؛ چرا كه هدف از روزه تضعیف شهوات است. آیا اگر انسان آن‌چه را در روز از خوردن آن خودداری كرده است هنگام افطار جبران كند، هدف روزه تحقق پیدا می‌كند؟ حتی خوردن غذاهای دو وعده در یك وعده به ویژه اگر از غذاهای متنوع و گوناگون باشد نه تنها شهوات را تضعیف نمی‌كند بلكه آنها را تقویت نیز می‌كند. از این رو بهتر آن است كه روزه‌دار هنگام روز زیاد نخوابد تا آثار گرسنگی و تشنگی و ضعف شهوات را احساس كند و در نتیجه قلب او صفا یابد و در شب هم، با كم‌خوری مقداری از آثار این ضعف شهوات باقی بماند تا بتواند شب‌زنده‌داری كند و نماز شب بخواند.
٦- بعد از افطار دل او حالتی بین خوف و رجا و بیم و امید داشته‌باشد؛ چرا كه نمی‌داند روزه‌اش مقبول درگاه حق خواهد شد یانه!
برخی از آثار تربیتی روزه
گرفتن روزه آثار گران‌بهایی در زندگی فردی و اجتماعی انسان دارد كه به صورتی گذرا به برخی از آنها اشاره خواهیم كرد:
برقراری تعادل و توازن در وجود انسان
خداوند انسان را طوری آفریده است كه در میان دو عالم متفاوت قرار دارد؛ عالم روح كه نماینده‌ی آن فرشتگانند و نیازی به خوردن و آشامیدن ندارند و خدا را نافرمانی نمی‌كنند و عالم ماده كه نماد و مظهر آن حیوانات هستند و همّ و غمی جز خوردن و آشامیدن و اشباع غرایز خود ندارند. در این میان، خداوند ساختار وجودی انسان را تركیبی از ویژگی‌های این دو عالم قرار داده است. یعنی در او عقل و روح و اراده به ودیعت نهاده است تا با بهره‌گیری از آنها با فرشتگان به رقابت برخیزد كه در این صورت گاهی از مقام و منزلت فرشتگان هم فراتر رود. از طرف دیگر به او جسم خاكی و شهوات و غرایز حیوانی داده است كه در صورت مغلوب شدن در برابر آنها و عدم بهره‌گیری از عقل و وسایل شناختی خود؛ از حیوانات هم پست‌تر و فرومایه‌تر خواهد شد؛ در قیامت هم جایگاهی جز جهنّم و آتش سوزان آن نخواهد داشت. همان‌طور كه خداوند متعال می‌فرماید:
«به درستی كه بسیاری از جن و انس را برای جهنم آفریده‌ایم؛ (آن‌هایی) كه دل‌هایی دارند كه با آن درك نمی‌كنند و چشمانی دارند كه با آن نمی‌بینند و گوش‌هایی دارند كه با آن نمی‌شنوند؛ اینان هم‌چون چهارپایان بلكه از آنها هم گمراه‌ترند؛ این‌ها غافلانند. »[11]
اگر انسان بتواند میان دو جنبه‌ی روحانی و جسمانی خود تعادل و سازگاری و هماهنگی ایجاد كند و از تسلط یكی بر دیگری جلوگیری نماید؛ زمینه‌ی رشد و كمال خود را فراهم می‌سازد و از عهده مسؤولیت مهم خلافت و جانشینی برای آبادسازی زمین به‌وسیله‌ی عبادت و تزكیه‌ی نفس برخواهد آمد.
بهره‌ای از مَلَكت است و نصیبی از دیو
ترك دیو كن و بگذر به فضیلت ز ملك
در واقع مهم‌ترین پیام و هدف دین، گرفتن دست انسان و راهنمایی او به بهترین نوع زندگی است تا این توازن و هماهنگی را برای وی تحقق بخشد و او در سرزمین خدا فرشته‌آسا، سر بر آستان فرمان‌برداری فرمان‌روای حق بگذارد و با كشش‌های ناروای نفسانی دربیفتد و با بالا رفتن از نردبان ایمان و عبادت بر بام افتخار و سربلندی گام نهد. در این راستا روزه یكی از بهترین وسایل و عباداتی است كه انسان را در عین زمینی بودن به پرواز در آسمان روحانیت وا می‌دارد. او را از اسارت در چنگال مادیات و خوردن وآشامیدن و... می‌رهاند و توان و نشاط از دست‌رفته‌اش را به وی باز می‌گرداند و كاشانه‌ی درون او را با پرتو خورشید ایمان و معنویت روشن می‌كند. بدین ترتیب اعتدال و توازن لازم را در زندگی فردی و اجتماعی انسان به وجود می‌آورد.[12]
روزه؛ موجب تقویت جنبه‌ی ایمانی
همان‌طور كه قبلا گفته شد انسان آمیزه‌ای است از صفات رحمانی و غرایز حیوانی و موجودی است مركب از جسم و روح كه جسم او خواسته‌های زمینی و حیوانی دارد و روح او تمایلات آسمانی. پس اگر انسان تمایلات روحی خود را زیر سلطه‌ی گرایش‌های بدنی قرار دهد، جایگاه انسانی خود را از دست داده و از حیوانات هم پست‌تر میشود. اما اگر ارزش واقعی خود را دریابد و به راز خدایی آن پی ببرد و جنبه‌ی آسمانی‌اش را بر جنبه‌ی زمینی حاكم گرداند، در این صورت به كرامت انسانی خود دست می‌یابد و به انسانی صاحب اختیار و توانگر تبدیل میشود. از این جا است كه خداوند ؛ روزه را مقرر كرده است تا انسان به وسیله‌ی آن از سلطه‌ی غرایز و زندان تن رهایی یافته، بر تحریكات شهوانی خود غالب گردد. هم‌چنین بر مظاهر حیوانی خویش چیره شده و به فرشتگان همانند گردد.[13] امام غزالی -رحمه الله- در این‌باره می‌فرماید:
«هدف از روزه گرفتن این است كه انسان به یكی از صفات خداوندی یعنی صَمَدیت و بی‌نیازی متصف گردد و در خودداری از شهوات در حد امكان، به فرشتگان اقتدا كند؛ چرا كه فرشتگان از شهوات دور هستند. در این میان مقام انسان از مقام حیوانات بالاتر است؛ چون با نور عقل خود می‌تواند بر شهواتش چیره شود. ولی از مقام فرشتگان پایین‌تر است، چرا كه انسان دارای شهواتی است كه گاهی مغلوب آنها میشود و باید با آنها به مجاهدت برخیزد. پس هر اندازه انسان در شهوات فرو رود، به‌همان اندازه مقام او پایین می‌آید تا این‌كه به «أسفل سافلین» می‌رسد. و هر اندازه شهوات خود را سركوب كند و بر آنها چیره شود، منزلت او ارتقاء می‌یابد تا این‌كه به «أعلی علیین» می‌رسد.»[14]
روزه سپری در برابر ناپاكی‌ها
انسان روزه‌دار به منظور جلب رضایت خدا و فرمان‌برداری از او با هوای نفس و خواست‌های ناروای خود به مبارزه برمی‌خیزد و از سلطه‌ی غرایز نفسانی بر خود جلوگیری می‌كند و بدین ترتیب در مسیر متقی‌گشتن گام برمی‌دارد. به همین دلیل است كه روزه موجب مصونیت روزه‌دار گردیده و او را از پلیدی‌ها پاك می‌گرداند و به تعبیر پیامبر صلی الله علیه وسلم روزه سپری است كه انسان را از ناپاكی‌ها حفظ می‌كند.
روزه؛ موجب تقویت اراده
روزه موجب تقویت عزم و اراده‌ی شخص روزه‌دار میشود. چرا كه روزه‌دار با وجود گرسنگی و تشنگی از خوردن انواع و اقسام غذاهای لذیذ و نوشیدنی‌های گوارا كه در اختیار دارد خودداری می‌كند.
روزه؛ زمینه‌ی فلاح و رستگاری
قرآن كریم در آیات مختلف عامل اصلی فلاح و رستگاری انسان را تزكیه‌ی نفس معرفی كرده و فرموده است:
«همانا رستگارگردید آن‌كس كه آن [نفس]را تزكیه نمود.» [15]
«براستی رستگارشد آن‌كس كه [خود را] تزكیه نمود. »[16]
مطابق آیات فوق اگر تزكیه‌ی درون مایه‌ی فلاح و رستگاری است، چه عاملی بهتر از روزه می‌تواند در تزكیه‌ی نفس تأثیر داشته باشد.
روزه؛ سبب یاد كردن از محرومان و درماندگان
یكی از آثار اجتماعی روزه این است كه انسان را به فكر افراد گرسنه و درمانده وا می‌دارد. چون كسی كه در رفاه و آسایش پرورش یافته و هیچ‌گاه درد و رنج گرسنگی و تشنگی را احساس نكرده است، تصور می‌كند كه همه مثل او از امكانات زندگی برخوردار هستند. بدیهی است كه چنین شخصی نمی‌تواند گرسنگی و محرومیت درماندگان را دریابد و به یاری آنها بشتابد. ولی با روزه گرفتن كه خود رنج گرسنگی و تشنگی را می‌چشد، در می‌یابد كه مستمندانی كه نان شب ندارند در چه وضعیت اسفناكی به‌سر می‌برند؛ در نتیجه قلبش متأثر میشود و به یاری آنها می‌شتابد.
روزه؛ مظهر وحدت مسلمانان
در تمام كشورهای اسلامی، مسلمانان از ملیت‌ها و نژادهای مختلف همه با هم با اشتیاق و علاقه‌مندی فراوان انتظار ماه رمضان را می‌كشند و در آن ماه به عبادت و یاد خدا مشغول می‌شوند. پس از پایان ماه رمضان روز عید فطر را به مناسبت پیروزی بر شیاطین انس و جن و دیوهای درونی و بیرونی جشن می‌گیرند و بانگ «الله اكبر و لله الحمد» را سر می‌دهند و به خاطر این پیروزی و نعمت بزرگ اسلام خدا را سپاس می‌گویند و از او می‌خواهند كه ضمن پذیرش طاعات و عباداتشان، وحدت و اخوت را در میانشان تقویت نماید و آنان را بر دشمنان درونی و بیرونی پیروز گرداند.
در پایان از خداوند منان مسألت می‌نماییم كه توفیق بهره‌مندی از ثمرات و بركات روزه را به همه‌ی ما عطا بفرماید تا بتوانیم با تزكیه‌ی نفس و زمینه‌سازی برای متقی شدن و با ایجاد تغییر و تحول در درون خود، زمینه‌ی تحقق سنت الهی[17] را فراهم نماییم.
باشد كه در این زمینه با گرفتن روزه‌ی مستحب پیشگام شویم و حركت مثبتی انجام دهیم تا خداوند متعال نیز در این حركت، بركت و توفیقِ پرهیزگاری و رستگاری عنایت بفرمایند.
پانوشت‌ها:
[1]- محمدصالح سعیدی، تحلیلی در فلسفه‌ی احكام اسلامی، صص123ـ122.
[2]- ابوالحسن الندوی؛ الاركان الأربعة.
[3]- بقره/183.
[4]- ابن‌القیم الجوزیة؛ زادالمعاد، چاپ اول، بیروت، ص201.
[5]- اعراف/96.
[6]- امام نووی؛ ریاض‌الصالحین، ترجمه‌ی عبدالله خاموش هروی، ص711ـ709، متفق‌علیه از ابوهریره، آلبانی آن را صحیح دانسته است. ر.ک: الجامع الصغیر1/778.
[7]- همان، ص711، متفق‌علیه از سهل بن سعد، آلبانی آن را صحیح دانسته است. ر.ک: الجامع الصغیر 1/389.
[8]- همان، ص712، متفق‌علیه از ابوهریرة، آلبانی آن را صحیح دانسته است. ر.ک: صحیح الترغیب والترهیب 1/240.
[9]- به روایت ابوداود از بریدة، آلبانی آن را حسن دانسته است. ر.ک: صحیح ابوداود 6/364.
[10]- مسند احمد شماره 8842 ، آلبانی آن راصحیح دانسته است. ر.ک: الجامع الصغیر 1/581.
[11]- اعراف/179.
[12]- محی‌الدین مستو، احكام، اسرار و فواید روزه، ترجمه‌ی عبدالعزیز سلیمی، ص28.
[13]- د. یوسف قرضاوی، عبادت در اسلام، ترجمه‌ی محمد ستاری خرقانی، ص290.
[14]- امام محمد غزالی، إحیاء علوم‌الدین، ج1، ص353.
[15]- شمس/9.
[16]- الأعلی/14.
[17]- «خداوند سرنوشت هیچ قومی را تغییر نمی‌دهد تا این‌كه آنها خود را تغییر دهند.»، رعد/11.
نظرات